Dobrze Urodzony Blog

W końcu nadszedł ten czas, kiedy czuję, że muszę opisać, przynajmniej pobieżnie i mało zrozumiale, moją teorię kierowania przepływem myśli czy też, fachowo rzecz ujmując, własną teorię psychoterapii. Teoria Ekspansji Klasyfikacyjnej to narzędzie służące do kontrolowania uwagi poprzez eliminację wadliwych zachowań, powodujących zaburzenia procesu myślenia. W celu eliminacji zaburzeń klasyfikuje się je według kilku podstawowych pojęć psychologicznych, a następnie stosuje się specyficzną metodę warunkowania, zbliżoną do naturalnego procesu warunkowania, zwanego w psychologii społecznej warunkowaniem ewaluatywnym. W procesie tym zbiega się kilka podstawowych procesów terapeutycznych, między innymi otwarcie na doświadczenia i uzyskiwanie wglądu w prawdziwą naturę swoich czynów.

Jako teoria, dostarcza podstawowych zasad dla prowadzenia terapii, które mogą być uzupełnione konkretnymi technikami komunikacyjnymi, wyobrażeniowymi i pomysłami lingwistycznymi. Ekspansja Klasyfikacyjna oznacza proces, w którym ściśle sklasyfikowany wzorzec myślenia poddaje się wewnętrznym zmianom możliwym dzięki otwarciu na doświadczenia, które mają możliwość wsparcia sztucznie wywołanego procesu warunkowania ewaluatywnego. Na skutek czego wzorzec staje się bardziej zdatny do użytku w procesie myślowym i przyczynia się do poprawy funkcjonowania jednostki.

2. Proces diagnozy.

W celu wybrania najodpowiedniejszej drogi postępowania dla danego wzorca należy określić jego rodzaj w ramach pięciu binarnych rozróżnień: zbyt wysoka lub zbyt niska dostępność wzmocnień, status energetyczny – ujemny lub dodatni, percepcja społeczna publiczna bądź prywatna, niskie lub wysokie pobudzenie emocji związanych ze wzorcem, dodatnia bądź ujemna walencja emocji związanych ze wzorcem. Pierwsze dwa rozróżnienia dodatkowo mogą posłużyć do samego zdefiniowania problemu, jeśli nie jest to całkowicie jasne.

Dostępność wzmocnień to jedyne kryterium, które odnosi się do treści wzorca. Możemy zakwalifikować dane zachowanie jako wadliwe z dwóch powodów. A mianowicie, zbyt dużej lub zbyt małej ilości wzmocnień. Możemy uznać, że adaptacyjność jest zbyt mała, jednostka zyskuje na danym zachowaniu zbyt mało w zestawieniu z kosztami, jakie się z nim wiążą. Albo zauważamy, że większa intensywność działania w obszarze poznawczym związanym z danym zachowaniem umożliwi pozyskanie większej ilości wzmocnień a zmiana ta nie może zajść automatycznie poprzez warunkowanie sprawcze w naturalnym środowisku, gdyż jest tu obecny jakiś „mechanizm spustowy”, bariera, której pokonanie dostarczy znaczącej poprawy jakości życia. Rozróżnienie to dobrze opisuje znany cytat z twórczości cesarza Marka Aureliusza, przedstawiciela stoicyzmu: „Boże, daj mi cierpliwość, bym pogodził się z tym, czego zmienić nie jestem w stanie. Daj mi siłę, bym zmieniał to co zmienić mogę. I daj mi mądrość, bym odróżnił jedno od drugiego.” Jeśli mądrości mamy pod dostatkiem, poświęćmy trochę uwagi na rozwijanie naszej siły i cierpliwości.

Status energetyczny odnosi się do tego, jak logicznie orientujemy dany wzorzec względem pozostałych. Dodatniość oznacza, że subiektywnie oceniamy wzorzec za zbyt rzadko obecny w myślach i działaniach i odruchowo dążymy do tego, aby jego obecność stała się częstsza. Ujemność wzorca wskazuje nam, że jest on z subiektywnego punktu widzenia zbyt częsty i jest w naszej świadomości tendencja do zmniejszania jego obecności. To formalne rozróżnienie nie ma związku z treścią wzorca, którą zajmujemy się wyłącznie w punkcie poprzednim. Można odnieść je do znanego z etyki pojęcia sumienia – za pomocą wewnętrznych odczuć próbujemy „przewidzieć” dostępność wzmocnień. Dlatego też łatwiejsze do zmiany są wzorce dodatnie o zbyt niskiej dostępności wzmocnień i ujemne o zbyt wysokiej dostępności – w pozostałych przypadkach proces ekspansji zachodzi niejako „pod prąd”. Dodać należy, że status energetyczny jest istotnie związany z efektywnością ekspansji, gdyż ta opiera się na tymczasowej jego zmianie, która powoduje powrót do statusu poprzedniego w innej konfiguracji emocji i postaw.

Pozostałe trzy rozróżnienia dotyczą emocji i postaw związanych ze wzorcem. Po pierwsze, trzeba rozróżnić, jakie jest nasze postrzeganie danego zachowania w kategoriach społecznych: czy jest ono oparte na sprawczości, czy wspólnotowości. A zatem, czy nasza interpretacja jego korzystności jest związana z dążeniem do osobistej korzyści, czy z pogłębianiem relacji ze środowiskiem społecznym. Symboliczne pytanie, jakie można tu zadać, mogłoby wyglądać następująco: Czy motywem kierującym mnie ku danemu zachowaniu jest osobista przydatność, czy ogólnie pojęta poprawność? Po drugie, trzeba określić pobudzenie emocji przyporządkowanej do zachowania. Intensywność odczuwanych emocji opisać można słowną antynomią „chcę czy powinienem?” W pierwszym wypadku zostawiamy sobie możliwość wyboru, w drugim jesteśmy niejako przez samych siebie do czegoś zmuszani. Oczywiście, istnieją stany pośrednie, ale wydaje się, że ich uwzględnianie niepotrzebnie skomplikowałoby proces. Walencja emocji może być określona przez antynomię „smutek – radość” i wydaje się, że jest ewolucyjnie związana z poszukiwaniem równowagi pomiędzy dążeniem do przeżycia a rozmnażaniem, wychowywaniem i ochroną potomstwa.

3. Proces ekspansji.

Jako odmiana warunkowania, proces ekspansji przebiega według dwóch etapów: ewaluacji dotychczasowego wzorca i wzorca zmienionego. Pierwszy etap zachodzi poprzez zestawienie wzorca z słowem-symbolem wyrażającym zdefiniowaną przez klasyfikację jego emocjonalno-poznawczą naturę; w ten sposób świadomość uzyskuje wgląd w to, jakie jest prawdziwe tło danego zachowania. Jeśli dane zachowanie zostało określone jako nie posiadające w środowisku wystarczającej ilości wzmocnień, skupiamy się na tym, które emocje i postawy powodują dyskomfort i wolę zmiany, warunkując tym samym wzorzec negatywnie. W przypadku odwrotnym koncentrujemy się na odwrotności tego, co skłania do zmiany, czyli na symbolu postaw i emocji deficytowych i ukrytych, a przez to pożądanych przez świadomość, której naturalnym dążeniem jest utrzymywanie równowagi. Tym samym uzyskuje się wzmocnienie wzorca, choć z praktycznego punktu widzenia zachowanie może się bardzo zmienić.

Do utworzenia zmienionego wzorca wykorzystujemy wyobrażenie, które powstało w etapie pierwszym, odwracając jego emocjonalno-poznawczą treść. Dzięki takiemu zabiegowi nie trzeba konstruować tej drugiej, zmienionej wizji i stosować wobec niej tego samego żmudnego procesu diagnozy. Wizja ta powstaje przez automatyczną inwersję tego, co posłużyło do stworzenia bodźca warunkującego w poprzednim etapie. Do stworzenia bodźca warunkującego nie wystarczy wgląd; należy użyć lub wspomóc zewnętrznie możliwości poszukiwania w swojej przeszłości adekwatnych doświadczeń.

4. Schemat postępowania.

Jak już wyjaśniono, poniższe słowa-symbole nie mają charakteru absolutnego, lecz raczej propozycji; tym niemniej wydaje się, że ich przydatność może zostać poddana empirycznej weryfikacji.

Definicja – Jakie zachowanie jest mi nieprzydatne? / Jakie byłoby bardziej przydatne od obecnego? / Jakie zachowanie angażuje mnie za bardzo? / Jakiego zachowania przesadnie unikam?

Diagnoza – Czy jest to bardziej związane z…

Dostępność wzmocnień niska – wysoka (N/W)

Status energetyczny dodatni – ujemny (+/-)

Percepcja społeczna sprawczość – wspólnotowość (S/W)

Pobudzenie emocji chcę – powinienem (C/P)

Walencja emocji rozwój – przetrwanie (R/P)

Ewaluacja pierwotna – Jak dane zachowanie łączy się z…

Definicja + Symbol diagnostyczny

Odpowiedź: Bodziec warunkujący

Ewaluacja wtórna – W jaki sposób tę myśl połączyć z…

Bodziec warunkujący + Odwrócony symbol diagnostyczny

Odpowiedź: Wtórny bodziec warunkujący

Słownik słów-symboli:

5. Uwagi praktyczne.

Praktyczną drogą do wejścia w stan głębokiej relaksacji, potrzebnej w etapie ewaluacji pierwotnej i wtórnej, jest warunkowanie stanu alfa, technika stanowiąca podstawę metody Silvy. Zapewne nie jest to jedyna metoda dojscia do stanu, w którym mamy dostęp do ukrytych przed świadomością przekonań i postaw. Część teoretyczna powyższego podejścia może z pewnością znaleźć odniesienia do integracji z innymi rodzajami terapii.

6. Przykłady.

Z uwagi na brak doświadczeń terapeutycznych twórcy, wszystkie przykłady, za wyjątkiem ostatniego, zostały zmyślone.

Mariusz odczuwa nieopanowaną skłonność do wchodzenia w konflikty ze swoją żoną i dziećmi i poniżania ich. Prawdziwą przyczyną jego zachowań jest sytuacja w pracy, gdzie doświadcza wielu nieprzyjemnych sytuacji w kontakcie ze swoim szefem, co wywołuje w nim uczucie gniewu. Jest to sytuacja, w której nie może wiele poradzić, szukanie innej pracy, podobnie jak lepsza komunikacja nie wchodzą w grę. Ale jego umysł stawia opór tej sytuacji, nie chce jej zaakceptować i pojawia się podświadoma reakcja. Może być ona łatwo wygaszona, jeśli Mariusz zostanie uświadomiony co do prawdziwych przyczyn swoich działań. Efekt będzie tym lepszy, jeśli znajdzie on sposób, aby w myślach zestawić w jakiś sposób sytuację powodującą „gniew” z poczuciem wyjątkowo silnego „opanowania”, wykorzystując do tego swoje wspomnienia lub obserwacje.

Agata ma anoreksję. Tłem jej choroby jest wyjątkowo skomplikowana realcja z ojcem, której efektem jest emocjonalna sztywność, jakkolwiek niewiele da się zrobić, aby poprawić sytuację. Brak łaknienia jest odpowiedzią prawidłowo ukierunkowaną, czyli wycofaniem się z pewnego aspektu funkcjonowania, niestety, nie tym, który jest niemożliwy do naprawy. W rezultacie nakręca się pewien sposób reagowania na sytuację, który nie może być łatwo wyeliminowany, nawet jeśli zostanie uświadomiony. Kluczowe jest tutaj wyłonienie się nowej reakcji w kontaktach rodzinnych, w których „pokorne” podporządkowywanie się rodzicom zostanie zastąpione „radością” z powodu własnej odrębności, co zlikwiduje skłonność do pojawiania się zaburzeń łaknienia.

Felicja ma 15 lat i prowadzi bogate życie erotyczne. Jej rodzicom trudno jest nawiązać z nią kontakt, ale starają się to uczynić i naprawić w ten sposób pewne błędy z przeszłości. Dziewczyna próbuje odnaleźć w swoich intensywnych kontaktach towarzyskich emocjonalną bliskość, ale jest to możliwe również w domu rodzinnym. Umiejętne przekazanie tej idei może znacznie poprawić sytuację. Pomocne byłoby również wyłonienie się sposobów na to, jak wyrażać w kontakcie z rodzicami swoje niezadowolenie, tak, aby zintensyfikować odchodzenie od „gniewu” ku „opanowaniu”.

Jakub jest doktorantem na wydziale Chemii UW, praca naukowa idzie mu dobrze, otrzymuje wysokie stypendium. Jego życie towarzyskie i osobiste nie jest jednak zbyt udane, z powodu problemów z nawiązywaniem kontaktu i aroganckiego stosunku do ludzi. Rzecz jest warta głębszej refleksji, która jednak nie pojawia się, a zamiast niej ujawnia się wrogość względem współlokatorów zamieszkujących razem z nim w jednym domu. Pewnego dnia Jakub dostaje wypowiedzenie umowy najmu, ale zamiast przyjąć to do wiadomości, ostatniego dnia pobytu, tuż przed opuszczeniem lokalu, wypuszcza w powietrze trującą substancję chemiczną. Dobry terapeuta mógłby wskazać mu na realne motywy jego zachowań – chęć zwrócenia na siebie uwagi, zademonstrowania swojej odmienności. Wygaszenie tego trudnego zachowania byłoby tym bardziej prawdopodobne, gdyby pacjent został uświadomiony co do tego, jaka jest realna alternatywa w kontaktach międzyludzkich, również tych mało zaawansowanych: szczerość i zainteresowanie cudzymi sprawami. Co może być określone przez symbole „pracowitość – zaradność”.

7. TEK a Chrześcijaństwo.

Krytyka Chrześcijaństwa jest jednym z głównych zagadnień poruszanych na tym blogu, nie może więc jej zabraknąć i tutaj, gdzie można to, co było napisane wcześniej, wyjaśnić w sposób bardziej ścisły. Jak pisałem poprzednio, ludzie będący pod wpływem chrześcijańskich idei mają ogromną skłonność do ulepszania rzeczywistości zewnętrznej, przejawiając obojętność wobec swojego wnętrza. Tłumacząc to na język Teorii, można powiedzieć, że wykazują zwiększoną aktywność w tych obszarach, w ktorych pojawia sie dużo wzmocnień i zmniejszoną tam, gdzie jest ich mało. W świetle tego, co napisano powyżej, ma to pewne uzasadnienie. Spośród przedstawionych problemów dwa są opisane jako prostsze do rozwiązania, ale przecież dotyczą one rozpowszechnionych patologii społecznych – tak więc statystyka podważałaby taką klasyfikację. Wydaje się, że dwa pozostałe problemy jednak są trudniejsze, ale u osób o mniejszych zasobach intelektualnych po prostu się nie pojawiają. Tak więc mamy dwa światy społeczne, dwie moralności.

Już w XIX wieku Karol Marks i Fryderyk Nietzsche zauważyli, że religia chrześcijańska jest przeznaczona dla ludzi o mentalności niewolników. Można tylko dodać, że mentalność ta jest pochodną różnic indywidualnych wynikających z budowy naszego mózgu. Interesują nas inne moralności, ponieważ określonego rodzaju zaburzenia myśli pojawiają się częściej. „Niewolnik” nie zauważa w swoim życiu zbyt wielu problemów, w których popada w konflikt ze swoim sumieniem. Istotne jest raczej to, ze sumienie to nie dziala zbyt sprawnie, z powodu pewnych skrajnych elementów osobowości, temperamentu badź niskiej inteligencji. Nawiązując do terminologii Marka Aureliusza, brak mu raczej mądrosci, niz siły i cierpliwości. Człowiek podążający za „moralnością wyzwoloną” z kolei, ciągle wchodzi w konflikt ze swoimi naturalnymi odczuciami moralnymi i rozstrzyga ten konflikt kierując się swoim intelektem i doświadczeniem. Cierpliwość i siła, jako cechy warunkujące jego rozwój, sa przez niego bardzo poszukiwane. Nietzscheańskie rozróżnienie na moralność panów i niewolników nie jest tożsame z powyższym, „pan” Nietzschego poszukuje „woli mocy” – angażuje się we wszelkie sytuacje wzmagajace siłę woli. Nie jest zainteresowany stoicką cierpliwoscią. Błędem byłoby, rzecz jasna, postrzeganie religii chrześcijanskiej jako zródła wszelkich nieprawidłowosci w funkcjonowaniu współczesnego człowieka, należy ją traktować raczej jako pewien etap na drodze rozwoju ludzkości.

Funkcjonowanie odrębnych systemów moralnych nie jest najlepszym rozwiązaniem, potrzebny jest jeden system, który można dostosować do swoich potrzeb. Musi on uwzględniać, obok problemów ludzi słabych i podatnych na popełnianie błędow, również problemy tych, którzy, z racji na pewne wrodzone lub nabyte cechy, są pełni nie zawsze wykorzystanego potencjału. W takim systemie znajduje się miejsce na to, aby przejawiać aktywne zainteresowanie swoim życiem wewnętrznym, zaspokajaniem potrzeb psychicznych, jak również na dystans wobec nie zawsze przyjaznego świata zewnętrznego.

8. TEK a główne nurty psychoterapii.

Psychoterapia jest dziedziną bardzo zróżnicowaną, zarówno, jeśli chodzi o cele, jakie może sobie stawiać osoba kierująca procesem terapeutycznym, jak pod względem doboru środków, których używa się, aby dany cel osiągnąć. Pewnie nie miejsce tutaj, by prezentować jakieś bardziej szczegółowe klasyfikacje. Opisać można podstawowe nurty myśli terapeutycznej, aby określić stanowisko, jakie zajmuje względem nich Teoria Ekspansji Klasyfikacyjnej.

Psychoanaliza bardzo drobiazgowo definiuje nieprawidłowości, których pojawienie się zaburza proces myślenia. Mają one odniesienie do głębokich, wzmacnianych niekiedy przez lata tendencji, trwałych odkształceń przetwarzania informacji. Niektórzy wątpią, czy pojęcia psychoanalityczne, trudne do zoperacjonalizowania i eksperymentalnej weryfikacji, w istocie istnieją, czy też są koncepcjami o wątpliwym statusie teoretycznym. Teoria Ekspansji Klasyfikacyjnej nie koncentruje się na drobiazgowym opisie zaburzeń. Wystarczy stwierdzenie, że dany obiekt koncentruje na sobie za dużo bądź za mało świadomej uwagi. Nie oznacza to, rzecz jasna, że bardziej dokładną klasyfikację postrzega się za zbyteczną.

Nurt behawioralny skupia się na analizie myśli i zachowań, rozkładaniu ich na „czynniki pierwsze”, które łatwiej poddają się manipulacji poprzez proces warunkowania. Ekspansja Klasyfikacyjna to w istocie warunkowanie, które przebiega jednak według innych zasad. Proces myślowy może być określony jako wadliwy również przez to, w jaki sposób formalnie przebiega, nie tylko ze względu na swoją treść, którą można oceniać biorąc pod uwagę kryteria pozapsychologiczne. Należy zwrócić szczegolną uwagę na Terapię Akceptacji i Zaangażowania (ACT), opartą na Teorii Ram Relacyjnych (RFT). Teoria ta wprowadza podział na treść myśli i ich funkcje, czyli wpływ na emocje i zachowanie. W przeciwieństwie do terapii poznawczo – behawioralnej, ACT koncentruje się na zmianie funkcji myśli. Jest to bliższe TEK, gdzie treść dostarcza tylko jednej informacji diagnostycznej, a jako cel terapii jej zmiana pozostaje jedynie opcją.

Nurt humanistyczny skupia się na całościowym spojrzeniu na jednostkę i wywoływaniu takich zmian, które mogą zapewnić większą spójność myślenia i funkcjonowania. Teoria Ekspansji Klasyfikacyjnej prowadzi myśli do większej spójności, ale programowo rezultatem procesu terapeutycznego ma być poprawa płynności myślenia w ograniczonym obszarze poznawczym. Całość procesów myślowych i ogólna ocena, jaką świadomość im przypisuje, nie są przedmiotem uwagi Teorii, która, mimo zasadniczych rozbieżności względem nurtu behawioralnego, pozostaje podejściem skoncentrowanym na „szczegółach”.

9. Zamiast podsumowania.

Obserwując współczesną cywilizację, trudno nie zauważyć dwóch kierunków zaburzeń, jakim podlegają społeczeństwa. Z jednej strony, zauważyć można postępujący wzrost zakresu działań struktur władzy państwowej i związanych z instytucjami od państw zależnymi, którym powierza się coraz więcej problemów, z coraz gorszym skutkiem. Z drugiej, widzimy postępujące zaniedbania dotyczące kultury, edukacji, zdrowia – tego wszystkiego, co łączy się z życiem wewnętrznym człowieka. Teoria Ekspansji Klasyfikacyjnej daje możliwość wyboru. Za każdym razem, kiedy odczuwamy skłonność do tego, by podążać za obowiązującymi powszechnie trendami ideowymi, możemy wybrać równowagę i zdrowy rozsądek. Zaburzenie równowagi da się czasem poznać już po jego formie.